دانش‌آموزان چقدر و چگونه با مولوی آشنا می‌شوند؟ | در روز بزرگداشت مولانا
در طول تاریخ، غالب شاعران عرفانی ما که امروز آثار آن‌ها در ادبیات فاخر این سرزمین زبان‌زد عام و خاص است، درست در زمانی طلوع می‌کردند که مردم تحت سلطۀ رژیم و حکومت ستمگران بودند و آن‌ها با امیدبخشی و صحبت از معنا، سعی در دلگرمی بخشیدن به این مردمان داشتند. از جملۀ این شاعران، جلال‌الدین محمد بلخی‌ست که هشت قرن پیش در حالی ظهور کرد که ادبیات صوفیانه را روحی تازه بخشید.
اگرچه این شاعر، در ادبیات ما همواره از احترام و مقبولیت ویژه‌ای برخوردار است، اما شمار کسانی که آثار او را دنبال می‌کنند در مقایسه با دنبال کنندگان آثار شاعرانی مثل فردوسی، سعدی و حافظ کمترند. با این‌حال با توجه به این نکته که در قرن‌ها بعد از وفات او، در همین سال‌های معاصر نیز همگان نام او را با برگزاری کلاس‌های مثنوی‌خوانی، فیه ما فیه و ... زنده نگه داشته‌اند، بر آن شدیم که به صورت اجمالی، حضور اشعار این شاعر گران‌قدر را در کتب آموزشی مدارس بررسی کنیم تا بدانیم که مولانا در ادبیات آموزشی معاصر از چه جایگاه و رتبه‌ای برخوردار است.
نخستین بار، دانش‌آموزان در سال چهارم ابتدایی با مولوی در کتاب فارسی خود آشنا می‌شوند. مؤلفان کتاب، قصۀ زیبای طوطی و بازرگان را به عنوان پنجمین درس در این کتاب به صورت بازنویسی‌شده آورده‌اند و دانش‌آموزان از این قصه مفهوم دانایی، هوشیاری و رهایی را فرا می‌گیرند. (ص 42)
در سال پنجم ابتدایی، دو بیتِ «این درختانند همچون خاکیان/ دست‌ها برکنده‌اند از خاکدان/ با زبان سبز و با دست نیاز/ از ضمیر خاک می‌گویند راز» از مثنوی معنوی در بخش نیایش انتهای کتاب به همراه مناجاتی از کتاب فیه ما فیه آورده شده است. (ص 140)
قصۀ آشنایی مولانا با عطار نیشابوری در درس یازدهم از کتاب ششم ابتدایی، از ملاقات این دو شاعر زمانی که جلال‌الدین محمد کودکی بیش نبود سخن می‌گوید و عطار در این ملاقات کتاب اسرارنامه را به مولانا تقدیم می‌کند. (ص 68)
استفاده از نام و تک‌بیت‌هایی از مولانا در کتاب سال هفتم (پایۀ اول متوسطه اول)، مبرهن است. ضمن آن‌که در شعری با عنوان «راز شکوفایی» از او، دانش‌آموزان با مفهوم رازداری ضمن تضمین به حدیث پیامبر(ص) که رازداری، موجب زود برآورده شدن مراد انسان‌هاست، آشنا می‌شوند. (ص 36)
فارسی سال هشتم، مولانا را در شمار شاعران تعلیمی قرار می‌دهد و او را از مثنوی‌سرایان ادبیات پارسی معرفی می‌کند. مثنویِ «شیر حق» از مولانا که در وصف مولای متقیان، حضرت علی(ع)، با بیتِ معروفِ «از علی آموز اخلاص عمل/ شیر حق را دان منزه از دغل» آغاز شده، از دفتر اول کتاب «مثنوی معنوی»ِ این شاعر نقل شده است. (ص 86)
اما مولوی در کتاب سال نهم، از مهجورترین شاعرانی‌ست که تنها به اندازه یک بیت از او، آن هم به عنوان تمرین در کتاب فارسی یاد شده است: «چون سگ اصحاب کهف، آن خرس زار/ شد ملازم در پی آن بردبار». (ص 85)
در کتاب‌های متوسطۀ دوم اما، اوضاع قدری بهتر از کتاب‌های گذشته است. به‌خصوص در کتاب‌های مخصوص رشتۀ انسانی که به عصر مولوی پرداخته؛ هرچند نه به آن اندازه که انتظار می‌رود.
در نظام آموزشی امسال، سال اول متوسطۀ دوم حذف شده است. اما در کتاب فارسی متوسطۀ دوم با شعر «هر نفس آواز عشق می رسد از چپ و راست» و نثرِ «پیدای پنهان» با بیان قصه‌ای از یک غلام مسلمان و ارباب کافرش، از مولوی سخن به میان آمده‌است. (ص 62 و 97)
کتاب تخصصی تاریخ ادبیات ایران و جهان مخصوص رشتۀ انسانیِ سال دوم متوسطۀ دوم، به عصر مولوی پرداخته است و مولانا را به عنوان شاعری خداجو همراه با مثنوی‌های عرفانی که حاوی نغزترین داستان‌ها و پرمغزترین تمثیل‌های ادب فارسی‌ست معرفی کرده. اما جای خالی مثنوی‌های او در آن صفحات خالی‌ست. (ص 127)
قصۀ طوطی و بازرگان در کتاب فارسی سال سومِ رشتۀ انسانی به نظم آورده شده که جای تقدیر دارد. (ص 129)
در ادبیات عمومی سال سوم دبیرستان، در توضیح ادبیات شورانگیز و طرب‌آمیز غنایی، از غزلِ «هین سخن تازه بگو، تا دو جهان تازه شود/ وارهد از حدّ جهان، بی‌‌حد و اندازه شود» از مولانا یاد کرده‌اند. (ص 103) همچنین قصۀ آموزندۀ «موسی و شبان» با پیام گفتگوی صمیمی و ساده با خداوند، پایان این کتاب را جانی تازه بخشیده‌است. (158)
شعر «هرکه عاشق‌تر بود بر بانگ آب» در کتاب ادبیات تخصصی رشتۀ انسانی در سال پیش‌دانشگاهی (ص 155) و تحلیل آثار مهم نظم همراه با معرفی مولانا ضمن ذکر نام آثار او و آوردن شعر رومیان و چینیان از مثنوی مولوی، نیز قابل توجه‌اند. (ص 186)
در ادبیات عمومی پیش‌دانشگاهی اما جای خالی مولانا به‌خوبی احساس می‌شود.
جای تاسف دارد که در ادبیات آموزشی و عمومی معاصر ما در سال‌های ابتدایی و دبیرستان، بیش‌تر اوقات جز اشاره‌ای کوتاه به جلال‌الدین محمد، هیچ معرفی صحیح و ارزش‌مندی از این شاعر صورت نمی‌گیرد.
حال این سؤال مطرح است که چرا آن‌گونه که شایسته و بایسته است، مولانا در ادبیات آموزشی این سرزمین جز به قدر محدودی راه نگشوده؟ چرا مثنوی‌های معنوی مولانا که نمونۀ بارزی از تجارب او و نکات آموزنده از زمان حیاتش هستند، از نگاهِ نسل تازۀ ما دور و پنهان مانده؟ حال آن‌که به‌راستی می‌توان او را در شمار شاعرانِ زبردست و اندیشمندی همچون سعدی برشمرد که می‌توانند در زندگی هریک از پارسی‌زبانان الگو و نمونه باشند و راه رسیدن به کمال را برای هر روح مشتاقی، هموار کنند.
منتشر شده در سایت شهرستان ادب
